The Highwaymen

Het komt niet vaak voor dat iemand uit eigen beweging komt met The Highwaymen. Dit was een zogenoemde 'supergroep', en bestond uit vier country-zangers: Johnny Cash, Waylon Jennings, Willie Nelson en Kris Kristofferson.

De outlaw country, noemt Wikipedia dit kwartet zangers. Boefjes. Mensen die buiten de wet staan. TBut to live outside the law, you must be honest, schreef ooit een Nobelprijswinnaar voor de Literatuur.

Mooie muziek, mooie stemmen. Naar mijn idee is The Highwaymen in Nederland wat onderbelicht gebleven. Wie kent deze mannen nog, in deze formatie? Wie kent deze zangers überhaupt nog? En als je ze al kent, durf je hier mee voor de dag te komen?

Ik was blij en aangenaam verrast toen een collega van mij deze groep noemde als een van zijn muziek-voorkeuren. Want zoiets komt niet vaak voor.

Leeslijst

Twee dagen na de capitulatie van Japan, werd de Republiek Indonesië uitgeroepen. Soekarno en Mohammed Hatta vonden het na de oorlog wel dat het klaar was met de bezetting door een vreemde mogendheid.

Nederland dacht daar iets anders over. De regering in Den Haag vond zichzelf niet een bezetter in de oost, maar het moederland. Een bloedige burgeroorlog ontbrandde, tot Nederland tegen de jaarwisseling van 1949 op 1950 alsnog de soevereiniteitsoverdracht van Indië tekende.

Tegenwoordig wordt kritisch gekeken op het koloniale verleden van Nederland. Zowel richting Indonesië als Suriname en de voormalige Antillen. Namens De Groene Amsterdammer stelde Rasit Elibol De nieuwe koloniale leeslijst samen: een bundel essays die de koloniale klassiekers aan een noodzakelijke nieuwe lezing onderwerpen, maar daar bovenal iets naast en tegenover plaatsen.

Die bundel is de moeite waard. Ik blader maar weer door deze essays, deze dagen en weken.

Einde oorlog

Je zou verwachten dat na de mededeling dat de oorlog voorbij was het hele kamp in juichten zou uitbarsten. Maar het bleef voor even merkwaardig stil. Alsof we het toch niet konden geloven. We moesten verwerken dat we wer nog waren, dat we het hadden overleefd, waar zoveel anderen dat niet konden zeggen. De stilte duurde voort tot iemand begon te zingen. Iedereen kende dat lied, we hadden het alleen jaren niet mogen zingen. Het duurde even en toen barstte iedereen los.

***

De bovenstaande alinea komt uit de 4 Mei-lezing van Diederik van Vleuten. Kort daarvoor had de organist en caberatier een boek uitgebracht, dat hoorde bij zijn gelijknamige solovoorstelling Daar werd wat groots verricht. Deze show gaat over oom Jan, die na zijn overlijden zijn Indische archief heeft achtergelaten.

Het resultaat is dus een kloek boek en een theatervoorstelling.

De oom van Diederik van Vleuten is niet de enige die in de Jappenkampen moest overleven. Wat te denken van de vader van schrijver Geert Mak? Dominee Catrinus Mak kreeg als legerpredikant in de rang van kapitein bij het KNIL. Hij kwam in de oost in oorlog terecht. Niet door de strijd die het moederland leverde met de nazi’s, maar doordat de Aziatische archipel onder de voet werd gelopen door de Japanners. Daar werd Catrinus krijgsgevangen gemaakt.

“Mijn vader werd met de andere krijgsgevangenen op een vrachtwagen gezet en naar Belawan gereden. Hier moesten ze in een stel koelie-quarantaineloodsen wachten op verder transport over zee, bestemming onbekend. Op 15 mei 1942, de dag van vertrek, kregen hij en de pastoor opeens van een Japanse tolk een ontslagbrief uitgereikt: als geestelijken mochten ze het kamp verlaten, naar huis. De tolk voegde eraan toe dat het ook goed was als ze met hun kameraden zouden meegaan. ‘We keken elkaar aan,’ schreef mijn vader later, ‘borgen het briefje met de voor ons onvertaalbare hiëroglyfen en stempels in onze jaszak en zeiden op hetzelfde moment: “Vertel de commandant dat we meegaan.” Deze keuze was voor ons zo vanzelfsprekend dat we er geen seconde over hoefden te piekeren.’

De pastoor en hij werden met duizenden krijgsgevangenen in de Kyokaisei Maru geperst, een troepenschip met nauwelijks ruimte om te liggen en met een paar buitenboord hangende planken en touwen als latrine.”

Of denk aan Wim Kan. Vlak voordat de oorlog in Nederland begon, vertrok hij met zijn vrouw Corry Vonk naar Indië. Maar daar namen de Aziatische vrienden van Hitler het roer over in onze kolonie. Kan kwam in een Jappenkamp terecht en moest dwangarbeid verrichten aan de Birma-spoorlijn. Toen de Japanse keizer Hirohito in oktober 1971 Nederland bezocht, protesteerde Kan fel en riep op om de keizer als oorlogsmisdadiger voor de rechtbank te brengen. Het mocht niets baten.

Boudewijn de Groot is geboren in een Japans interneringskamp in Batavia. Zijn moeder overleed in juni 1945 in kamp Tjideng.

Het zijn 'slechts' een paar namen. Van mensen die hun verleden delen met het publiek. Niet omdat zij het zelf zo goed hebben getroffen. Wel om het verleden bespreekbaar te maken. En dat is gebeurd.

Zo staat op de site van de NOS een mooi artikel over Lily Kloots-Touwen, die Tjideng overleefde.

Opdat we niet vergeten.

Ik wil een kunstenaar

Opeens moest ik denken aan Clean Pete. Of beter, ik moest denken aan het liedje Ik Wil Een Kunstenaar, geschreven en gespeeld door Clean Pete.

Deze Nederlandstalige band bestaat uit de tweelingzusjes Loes en Renée Wijnhoven. In 2018 verscheen hun album Afblijven, met daarop het genoemde nummer 'Kunstenaar'. Ik pikte dit nummer op dankzij De Taalstaat van Frits Spits, elke zaterdag.

Het gaat over, nou ja, over hoe een kunstenaar een kunstobject over je moet maken. Het gaat niet eens om de tekst, denk ik. Wat me raakt is de cello van Renée Wijnhoven. Haar solo in dit nummer is zoals die hoort. Je hebt 'm in één keer te pakken.

Anne Frank

Van wie is Anne Frank?

***

Annelies Marie (Anne) Frank werd 12 juni 1929 geboren in Frankfurt am Main, als tweede kind en dochter in het gezin van Otto Heinrich Frank en Edith Frank-Holländer. Haar oudere zus was Margot (Betti) Frank, die drie jaar eerder was geboren.

Het gezin was Duits. Vader Otto was reserve-luitenant van het Duitse leger tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zijn verdiensten in deze Grote Oorlog leverden hem het IJzeren Kruis op.

Het gezin was Joods. Geassimileerd en wel, maar toch. Voor de nieuwe leider Adolf Hilter was dat niet genoeg - Joods is Joods en dus niet helemaal of niet echt Duits. Ondanks dat je je hebt ingezet voor het Duitse land.

***

De familie Frank week uit naar Nederland, maar onttrok zich aan het openbare leven, toen de nazi's ook in Amsterdam joden begonnen op te pakken. Margot was als eerste aan de beurt om zich te melden voor de Arbeitseinsatz, de verplichte tewerkstelling in Duitsland'. Reden genoeg voor de Franks om zich, eerder dan gepland, te laten verdwijnen.

Als onderduikplek werd de Prinsengracht gekozen, het achterhuis van Opekta, het bedrijf van Otto. Hoewel dit bedrijf inmiddels helemaal geariseerd was, en dus in niet-Joodse handen, hield Otto de touwtjes in handen. In die onderduik hield Anne haar dagboek bij. In eerste instantie het roodwit-geblokte schrift dat zij van haar ouders kreeg voor haar 13e verjaardag; later andere schriften, nadat de vorige boeken volgeschreven waren.

***

Na de oorlog kwam Anne niet terug uit de concentratiekampen. Bij wijze van erfenis kreeg Otto het dagboek uitgereikt door helper Miep Gies, die het dagboek bij elkaar bracht na de arrestatie van de onderduikers. Wat volgde, was een proces van uitgevers aanspreken om dit dagboek uit te geven. Toen dat eenmaal was gelukt, kwamen toneelstukken, theatervoorstellingen, televisiefilms en films op de planken. Plus de nodige essays om Anne Frank en de Tweede Wereldoorlog te duiden.

Plots bleek iedereen over Anne Frank te beschikken. De Joden (maar dat klopt!), omdat Anne als Jodin werd omgebracht in het kamp Bergen-Belsen. De Duitsers, omdat de Frank-familie volop Duitsers waren. De Nederlanders, omdat de familie in Amsterdam zat ondergedoken. De Amerikanen, omdat zij toch het succes hebben bevorderd met toneelstukken en films.

Vergeet ik nog een doelgroep?

***

Van wie is Anne Frank?

Is zij van iemand? Is zij van niemand? Tot welke groep behoort zij? Is zij slachotffer of overlevende van de oorlog? Leeft zij toch voort door haar dagboek, waardoor de 'Endlösing' toch niet helemaal is gelukt? En wie bepaalt, wie heeft belang om Anne Frank tot de zijne te maken?

Rouwadvertenties

Afgelopen woensdag, gisteren, overleden twee muzikanten. Elk met een eigen verhaal. En met een eigen (muziek)verleden. De ene muzikant is Robbie Robertson, de ander is Sixto 'Sugar Man' Rodriguez.

Waar te beginnen? Welke muziek draai ik vandaag? Welke films stop ik in de dvd-speler? En in welke volgorde? Zonder meer een willekeurige volgorde. Er is geen 'beter' of 'slechter'. Of 'eerder' en 'later'.

Rodriguez dan maar.

Iene miene mutte.

Ik kende de man niet, tot ik tien jaar geleden afscheid nam als (interim)voorzitter van Stichting TijdVoorActie. Als stoffelijk blijk van waarderen kreeg ik een aantal cadeau's mee. Mijn afscheid van de Edese organisatie was na een decennium trouwe dienst.

Een van de presentjes was de cd Searching For Sugar Man, de liedjes die horen bij de gelijknamige documentaire. De docu stamt uit 2012 en kreeg een jaar later een Oscar voor de beste documentaire. Searching For Sugar Man gaat over de zoektocht naar de zanger van het liedje Sugar Man, Sixto Rodríguez, die na twee albums (Cold Fact en Coming from Reality) in de vergetelheid raakte.

Sixto werkte vervolgens in de bouw, en wist niet dat zijn albums in Zuid-Afrika tot grote hoogte kwamen. Zijn maatschappijkritische teksten over onder meer de Vietnamoorlog, het sociale stelsel en rassenongelijkheid sloegen aan in het land waar op dat moment het apartheidssysteem gold. Zijn muziek was vooral populair onder jongeren die ageerden tegen apartheid.

Geschiedenis heeft vele vaders. De twee platen van Sugar Man zouden het apartheids-regime in Zuid-Afrika tot wankelen hebben gebracht. Net als Graceland van Paul Simon en de concerten van Queen tijdens hun The Works Tour.

Enfin.

Sixto is er niet meer. Toch jammer. Vanwege zijn iconische status, vooral.

***

En dan is er nog Robbie Robertson. Overleden na een lang ziekbed, begreep ik. Jaime Royal (Robbie) Robertson, oorspronkelijk Jaime Robert Klegerman, een Canadees met Joodse en Indiaanse roots, was vooral bekend als gitarist en liedjesschrijver van The Band.

Hij schreef onder meer The Weight en The Night They Drove Old Dixie Down. Mooie liedjes. Maar Robbie zong zelf niet, of nauwelijks. Dat liet hij over aan die andere drie sterke zangers van The Band: pianist Richard Manuel, bassist Rick Danko en de Amerikaanse drummer Levon Helm.

The Band begon als The Hawks, de begeleidingsband van Ronnie Hawkins. Toen Bob Dylan halverwege de jaren zestig de overstap maakte naar elektrische muziek, huurde hij deze muzikanten in om hem te begeleiden op zijn wereldtournee.

Dylan donderde van zijn motor af, besloot om zich terug te trekken uit het openbare leven en maakte muziek in Big Pink, een huis waar leden van The Hawks zich hadden verschanst. In die maanden werd The Hawks langzaam maar zeker The Band en gingen ze op eigen benen staan - uit de schaduw van Ronnie en Bob.

Maar na verloop van tijd vond Robertson het wel goed en liet hij het licht vooral op zichzelf schijnen. Kwam dat door drugs- en drankgebruik van zijn Band-maatjes? Kwam het omdat hij vond dat hij als tekstschrijver belangrijker was dan de leadzangers? Welke oorzaken lagen hier ten grondslag?

In 1976 nam The Band afscheid met het afscheidsconcert The Last Waltz; halverwege de jaren 80 kwam The Band weer bijeen, maar zonder Robertson. In de afgelopen jaren zijn Band-leden van het eerste uur (Danko, Helm, Manuel) al overleden. Nu dus ook de gitarist.

Blijft enkel organist Garth Hudson nog over.

***

Wat zal ik draaien? De muziekfilm The Last Waltz van Martin Scorsese? De 4cd van dit concert? Of toch nog eerst de soundtrack van Searching For Sugar Man? De volgorde doet niet eens ter zake. Er is geen 'goed' of 'slecht'. Wat telt is dat de muziek weer uit de boxen klinkt.

Graag iets harder, iets te hard.

Nagasaki

Als in het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog dezelfde media beschikbaar zijn als nu, hoe zou dan in dat laatste oorlogsjaar verslag worden gedaan?

Die vraag stelde de NOS zichzelf, toen het in 2019 vijfenzeventig jaar geleden was dat D-Day begon, dat Dolle Dinsdag plaats vond en de geallieerden de gebieden heroverden op de nazi's. Het resulteerde in een dagelijkse update van hoe de oorlog vorderde, als we vanuit nu verslag zouden doen. En alle verhalen werden gebundeld in het boek 75 Jaar Bevrijding.

Het laatste oorlogsjaar was een lang jaar. Dat begon natuurlijk al met de landing op de stranden van Normandië, begin juni 1944. Het bevrijdingsjaar eindigde pas in augustus 1945, met twee atoombommen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki.

Als je de nieuwsverhalen leest die de NOS heeft gemaakt over deze gebeurtenissen, gaan de rillingen over je rug. De feiten kennen we wel, maar wat is er daadwerkelijk gebeurd? Was de inzet van deze bom gerechtvaardigd om een wereldoorlog tot een einde te brengen? Was het dat waard?

Sja. Als, als, als.

De bommen in Japan waren het begin van het einde. Een kleine week later capituleerde de keizer en was de oorlog definitief afgelopen. Ook in Azië. Ook in Nederlands-Indië, onze toenmalige kolonie. Ook voor al die mensen die in de brandende zon hebben geleden onder de Japanse overheersing.

Hoe speelde de Tweede Wereldoorlog een rol in de Nederlandse literatuur? Martin Bril en Dirk van Weelden hebben in 1991 een bloemlezing uitgebracht, waarin deze vraag wordt beantwoord. Min of meer, want het is een momentopname. En een persoonlijke voorkeur. Zoals dat gaat bij een litaraire keuze.

Bril en Van Weerden. Een schrijversduo. Hun gezamenlijke debuut, Arbeidsvitaminen, stamt uit 1987. Daarna volgden hun co-producties Piano en gitaar (1990) en Home sweet home (1992). Maar daarna gingen beide schrijvers hun eigen weg.

Enfin.

De bom is gebarsten. De oorlog is ten einde. Maar het is nooit ver weg. Na twee of drie generaties leeft die oorlog nog steeds. In het kader van 'Dit nooit meer'. Of met het idee dat Auschwitz bij ons aan tafel zat.